KUTADGU BİLİG den SEÇMELER

 

 

BERİN ERGİN

 

                            KUTADGU  BİLİG den  SEÇMELER

 

                                         mutluluk bilgisi

 

Okuyup inceledikçe, 11. yy. da bir bilgin ve düşünürün öğütlerinin 3. binyılda önemini hiç bir kelimesi bağlamında yitirmemiş bu esere hayranlığım giderek artıyor adeta büyüleniyorum. Bu nedenle bu yazımda  “ KUT-AD-GU-BİL-İ-G” mutluluk bilgisinden bahsedelim istedim.

 

Kutadgu Bilig adlı eser ortaçağda bu planette ilk Türk-İslam eseri olarak Yusuf Has Hacip tarafından yazılmıştır. Türkler açısından çok önemli olan bu eserde devlet politikası, demokrasi, sosyal hukuk devleti, devlet yönetimi, hükümet edenlere öğütler, ahlak, insan ilişkileri, çalışma hayatı, yardım gibi konularda zamanımızda da çok ama çok gereksinim duymamız gereken bilgiler yer almıştır. Kutadgu Bilig bir hazinedir. Yazarı Yusuf Has Hacip’in, Karahanlı devleti vatandaşı olarak MS. 1019 civarında doğduğu söylenir. Başka deyişle ortaçağ âlimidir. İyi bir aileden olup çok iyi eğitim almıştır. Kutadgu Bilik adlı eserini 6645 beyit olarak 1070 senesinde Uygurca yazmış ve Ulu Kara Buğra Han’a sunmuştur. Kutadgu Bilig adlı eser hükümdarlara ülkenin idaresi için bir sistem ve öğüt veren sebep ve sonuçları açıklayan önemli ve aktüalitesi hiç geçmemiş sosyal hazinedir. Arapça yazılmış bir nüshasının Herat’ta bulunmuş ve Uygurcaya çevrilmiş olduğu araştırmacılarca kabul edilmektedir. Yusuf Has Hacip’in bu eseri çeşitli değişik ülkelerin felsefecilerinin ve bilim adamalarının eserleri ile kimden etkilendiğinin bulunması için karşılaştırılmış ancak eserin kaleme alınmasında kimin etkisinin olduğu konusunda hiç bir bilgiye erişilememiştir.

 

 Yusuf’a, Has Hacip adı Ulu Kara Buğra tarafından verilip vezir yapılmıştır. Devrinin en önemli bilgin ve düşünürü ve devlet adamı olan Yusuf Has Hacip, ülkesinin ve çevre ülkelerin tarihini çok iyi bilmektedir. Müslüman olan Yusuf Has Hacip, Allah’ın birliğine inanmış, Allahın insana büyük erdemler vermiş olduğunu, ibadetin gerekli, ancak amaç olmadığını, insanların iyiliğinin toplum içinde faydalı olup olmamalarına göre ölçüldüğünü belirtmiştir.

 

Kutadgu Bilig’in bir nüshasının 1439 tarihinde İran Herat’ta bulunduğu belirtilir. Eserin birkaç ülkede de nüshaları tesadüfen bulunmuştur. Herbiri açısından eksik sayfalar olduğu ve eline geçirmiş olanlarca eklemeler yapılmış olabileceği de açıklananlar arasındadır. Türkiye’de birkaç bilim adamının[1] inceleme yaptığı ve Türkçe’ye çevrilmiş olan ve ilk Türk Dili ve Edebiyatı açısından önemli bir eser olarak kayda geçmiş bilim adamı edebiyatçı şair Yusuf Has Hacip’in bu eseri Türk edebiyatı açısından yazılmış ilk nazım şeklidir. Kutadgu Bilik’in anlamı da çok özel olarak kullanılmıştır. Çevirisi MUTLU OLMAK BİLGİSİ demektir.

           

Yusuf Has Hacip eserinde ortaya koyduğu devlet felsefesi  bu gün tamamen esas alınacak temel politikalardan bahsetmektedir. Hükümdara verdiği mesajlar kitabı yazdığı dönem itibariyle çok ilginçtir ve Avrupa kıtasında ortaçağ yaşanırken demokrasiden laiklikten sosyal hukuk devletinden bahsederek halkın mutluluğu için yapılması gerekenleri devletin başındakilere öğüt vermiştir. Hukukun toplumsal yaşamda yerleşmesine  önem vermiş toplumsal düzen ve refahı hukuk devletinin varlığına bağlayarak “Beylik çok iyi bir şeydir; fakat daha iyi olan kanundur.”diye öğüt vermiştir. Hukuk devletinin varlığı keyfiliği ortadan kaldırdığı ve vatandaşlara güvence vereceği için sorunların barışçıl bir biçimde çözümlenmesini mümkün kılacağını söylemiştir.

 

Demokratik devletten bahsederken, toplum sözleşmesi düşüncesini ortaya koymuş ve halk ile yöneten arasında karşılıklı hak ve yükümlülükler konusunda bir anlaşmanın varlığını dile getirmiştir. Sınıf ayırımına karşıdır. Her şeyin devlet tekelinde geliştirilmesini ve üretilmesini belirtmiştir. Bir bakıma devletçi bir görüşü olduğu söylenebilir.

 

Demokratik devlet ile sosyal devlet arasında sıkı bir bağ olduğunu, devletin demokratik olması ile vatandaşların mutlu olacağını devletlerine güveneceklerini belirtmiştir. Bu ifadeler Amerikan demokrasisinin açıklanmasında da bilim adamları ve hukukçular tarafından dile getirilen ifadelerdir. Toplumda istikrarın sağlanmasının yolu demokrasidir.

 

Yusuf Has Hacip devlet adamı tanımı da yapmış ve devlet adamı vasfını taşıyabilmek için halkın iyiliğinin sağlanması, muhtaç kişilere yardım edilmesi ve iyilik yapma fikrinin toplumsal bir değer olduğu, ancak bu fikirde olarak sosyal bir devletten bahis olunabileceğini belirtmiştir. Üzerinde durduğu ve eleştirdiği önemli bir husus da,  devlet adamlarının, ülkeyi yönetenlerin halktan uzakta ve onlardan ayrı olarak yaşaması konusudur. Yöneticilerin halk içinde yaşaması gerektiğini ancak bu şekilde halka yararlı olunabileceğini öğütler. Halkın kendini yönetenleri çalışmaların iyilik içinde ve yararlı olmasına göre sınar diyerek, yöneticiyi ikaz etmiştir.  “Her vakit meşhur bir bey olarak kalmak için, gerekli olan açık elli ve cömert olmaktır, halka karşı şefkat göstermektir.”diyen Yusuf Has Hacip mal ve mülk biriktirmenin de gereksiz olduğunu, bunların ihtiyacı olanlara dağıtılmasını öğütlemiştir. Hükümdarın adil olmasını ve halka adil davranmasını aynı şekilde vezirin de adil gözünün tok olması yiyicilik ve rüşvetten uzak durması gerektiğini belirtir. Yusuf Has Hacip eserini yazdığı 11.yy da devlet yönetiminde hayal ettiği yönetim biçimine uymayan bir takım fiillerin de olabildiğini böylece bizlere aktarmış olmaktadır.

 

Din ve devlet ilişkileri bağlamında da görüşlerini belirten Yusuf Has Hacip, bunların birbirini kontrol etmemesini, devlet adamı etiği ile din adamı etiği arasında bir ayrım yapılmasını ve din ile devlet ilişkilerinin nasıl düzenlenmesi gerektiği konusunda etraflı öğütlerde bulunmuştur.

 

Devlet adamına seslenerek, kötü teamül koymamasını, kötü kanunlarla dünyaya hükmedilemeyeceğini iyi kanun koyup bırakırsa adının ayakta kalacağını, hukukun üstünlüğünü her vesile ile vurgulayan Yusuf Has Hacip, hukuka sadece vatandaşın değil yönetenlerin de uymaları gerektiğini hukukun herkese eşit olarak uygulanmasını öğütlemiştir. Hukuk devletinde suçun cezasız kalmaması ve suç işleyene gerekli cezanın verilmesinin önemini toplum vicdanı bağlamında açıklamıştır.

 

Yusuf Has Hacip, yoksul ve muhtaçlara yardım etme konusunda da öğütler vermiştir. Ülke halkının güçlü ve sürekli olabilmesi için yoksul, muhtaç ve güçsüzlere bir düzen içinde yardım edilmesini, toplumda yardıma muhtaç kişilerin çoğalmasının toplumların sürekliliğini engelleyeceğini, adil yasalar ile sadaka devleti niteliğinde olmamak üzere sosyal devlet anlayışını ortaya koymuştur. Halkın belirli bir refah düzeyine ulaşması için devletin şartları hazırlamasını temel ihtiyaçları karşılamasını ve halkın kendi geçimlerini rahatça sağlayabilecekleri ortamın yaratılmasını sosyal devlet olarak betimlemiştir.

 

Çalışana hakkının ödenmesi, muhtaçlara yardım elinin uzatılması, insan olma vasfının sonucu olarak ortaya çıkan yükümlülük olduğunu ve varlığın toplumun sürekliliği için gereğini de açıklar.

 

Yusuf Has Hacip eserinde demokratik ve laik, sosyal ve hukuk devletini tanımlamaktadır. Devlet yönetimine ilişkin zamanımızda geçerli olan birçok kuralı gerekçeleri ile açıklamıştır. Eğitim ve öğrenim gibi konularda devlete görev yüklemiştir. Devletin varlığında askerin önemi özerinde de durmuş ve askerin devlet tarafından memnun edilmesini öğütlemiştir. Devletini sevmesi ve uğrunda ölmesi için askerin memnun edilmesini aksi halde kılıç kınından çıkmaz kılıç kıpırdadığı sürece düşman kımıldamaz diyerek veciz bir şekilde devlette askerin önemini vurgulamıştır.

 

Bilginin, bilimsel bilginin önemini belirterek, toplumsal ihtilafların hallinde akıl ve bilginin yol gösterici olduğunu benimseyerek açıklamalarda bulunmuştur.

 

Çok önemli bir yapıt olarak Kutadgu Bilig, devleti yönetenlerin tüm halkların ibret alması gereken bilgiler ile doludur. Her dönemde geçerliliği olan bilgiler ve öğütler içeren bu yapıt ortaçağda ve sonrasında yazılmış emsal eserler içinde en çağdaş hükümleri ihtiva eden ve Asya kıtasından yükselmiş Türk kültüründen doğmuş insan hakkı kültürünün en güzel betimlendiği bir eser olarak önemle yaşatılması gereken bir yapıttır. Bu eseri Türkçeye çeviren Reşit Rahmeti Arat ‘a binlerce teşekkürler.

 

 

.[1] HACİB, Yusuf Has (1998), Kutadgu Bilig. Çev. Reşid Rahmeti Arat. Ankara: Türk

Tarih Kurumu.

 NİYAZİ, Mehmed (1993), Türk Devlet Felsefesi II. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Sayı : 12 Yıl : 2002 (127-158) www.erciyes.edu.tr